1. Liman Endüstrisi
1.1. Liman nedir?
Liman, gemiye, yüke ve/veya yolcuya yönelik çeşitli hizmetlerin verildiği, yüklerin depolandığı, hinterlanda aktarıldığı, bu amaçlara uygun tesis ve araç-gerece sahip bir ticari işletmedir. Liman, deniz taşımacılığının başlangıç yahut bitim noktasıdır. Gemilere ve yüke hizmet sağlar. Burada gemiye ve yüke yönelik hizmet üretilir. Yüke yönelik üretim, yüklerin toplanması ve denizaşırı pazarlara gönderilmesi ya da denizaşırı pazarlardan getirilen yüklerin art bölgeye (hinterlant) dağıtılması şeklinde olur. Gemiye yönelik hizmet ise çokluk, yüklerin gemiye yüklenmesi, gemiden boşaltılması, gemi ambarında istiflenmesi ve yükün ambar içinde korumaya alınması, (bağlama, dayaklama, takozlama vb) şeklindedir. Yükleri toplama ve dağıtma özellikleri sebebiyle liman, ekonominin nabzı durumundadır. Liman, yüke ve gemiye bağımlı bır hizmet ünitesidir. Hizmet gemiye yapılır. Verimli ve yolunca (yani özenli) hizmet anlayışı, gemilerdeki değişme ve gelişmelere limanın zamanında ayak uydurmasını zorunlu kılar.
Liman günümüze değin büyük işlevsel değişime uğramıştır. Önceleri yalnızca gemilerin barınması için düşünülen bu ticarethaneler, sonraları hizmet, üretim merkezleri durumuna dönüşmüşlerdir. Gemi barındırma işlevi artık bir liman için ikincil önemdedir. Asıl olan yükü; ucuza, seri biçimde, güvenle ve kaliteli hizmet sunarak ulaşım sistemleri arasında aktarabilmek. Liman, gemiyle yükün-dolayısıyla gemi ve yük ilgililerinin-buluşma noktasıdır. Bunlardan taşıyan (donatan veya işleten) ve acente gemi tarafını, broker ve sigortacı yerine göre her iki tarafı, satıcı ya da alıcı da yük tarafını temsil eden kişiler olarak limanda buluşurlar. Dünya limanları uğraşlarını iki motiften biri üzerine sürdürmektedir. Bunlar:
- Hizmet motifi
- Kar motifi’dir.
Hizmet motifi gelişen ülkeler limanlarında yaygındır. Devlet limanlara doğrudan karışmaktadır. Kazanç ikincil derecededir. Kar motifi ise otonom limanlar da görülür. Hizmetlerde kazancı ve limanlar arası rekabeti esas alır. Gelişmiş ekonomilerde liman sektörünün belirgin yönetim biçimini otonomi oluşturur. Gelişen ekonomilerde ise limanlarda çokluk kontrollü (güdümlü) yönetim şekli etkindir. Türkiye’de kamu limanları hizmet motifli üretim anlayışına sahiptir.
1.2. Taşıyan gözüyle liman
Verimli bir taşıma için temel kuram, gemiyi olabildiğince limanda az, seyirde çok tutabilmektir. Bu yüzden de taşıyanlar, limanları taşımalarda verimi düşüren yerler olarak nitelerler ve taşımalarda verimi yükseltebilmek için limanları harekete geçirirler. Liman, alıcı ve satıcı açısından bir maliyet kapısıdır. Bir gemi limanda ne kadar çok kalırsa yahut ne kadar çok sayıda limana/terminale uğrarsa taşıma zahmetinin maliyeti de o oranda artar. Bu yüzden gemiler yükü bol, az sayıda limana uğramayı yeğlerler. Çünkü aranan her zaman, pratikman bir önceki liman kadar armatör için masraf kapısıdır.
Liman, taşıyan açısından masrafların denetlenemediği yerdir. Taşıyan, taşıma hizmeti ile ilişkili maliyetlerini belirleyebilmekte; hem de denetleyebilmektedir. Bu onun iç işidir ve sonuçta, taşıyan yazıhanesini taşıma anlayışına göre belirlenebilecek husustur. Oysa liman, taşıyanın taşıma maliyeti içinde doğrudan müdahale edemediği, hatta etme şansına sahip de olamadığı ayrı bir hizmet ünitesidir. Bu noktada uygun limanın önemi ortaya çıkmaktadır. Taşıtan açısından uygun liman, gemilerin sıkça uğradığı, taşıma seçenekleri çeşitli, elleçleme hizmetleri seri, gecikmesiz ve de ucuz hizmetlerde özenin ön planda tutulduğu liman uygun olanıdır.
1.3. Limanın işlevleri
Liman hizmet üreten bir ticari işletmedir. Üretilen hizmet yükün yüklenmesi, boşaltılması, ambarlanması, aktarılması, alıcısına teslimi biçimindedir. Bunlar, yüke verilen hizmetlerdir. Ayrıca geminin rıhtıma yanaştırılması, kaldırılması veya rıhtımda yanaşık kalması sırasında gemiye verilen hizmetler de vardır. Bir limandaki uğraşlar özde şu işlevlerde bütünleşiktir:
- yanaşma yeri işlevi
- depolama işlevi
- transit işlevi
- hizmet işlevi
Geminin yanaştırılıp kaldırılması, yükün gemiden alınıp verilmesi, rıhtım üstünde yükün gemiyle ambarlama alanları arasında aktarılması limanın yanaşma yeri işlevini oluşturur. Yükün antrepoda ya da sundurmada uzun/kısa süreli saklanması gerekiyorsa işlem görmesi depolama işlevidir. Yükün liman dışında hinterlanda sevk edilmesi uğraşı transit işlevini, hizmetten yararlananlara hizmetten kesintisiz ve aksaksız sunması için yapılan uğraşlar da hizmet işlevini ortaya koyar.
1.4. Limanın Evrimi
Taşıma hizmetlerinde “ekonomi” arayışı gemileri çeşitlendirmiştir. Gemiler özel bir amaç için (dökme, kombine dökme, hayvan, araba likit gaz, kimyasal madde vb) yapılır olmuş, gemilere ayak uydurmak durumunda bulunan limanlar da bu çeşitlenme karşısında yapısal değişikliklere uğramışlardır. Gemilerdeki gelişme ve değişmelere ayak uyduramayan limanlar er yada geç saf dışı kalmışlar; yahut ulusal ekonomilerine külfet getirmişlerdir. Limanlardaki gelişme süreci, klasik limandan terminale yönelme şeklindedir. Klasik liman, kırkambar ağırlıklı hizmetler sunan limandır. Bu tür limanlarda hizmet çokluk ambalajlı yüklere yönelik olup, klasiktir. 60’lı yılların başlarına kadar dünya limanlarının çoğunluğu bu türdendi. Klasik nitelikteki bir limanda liman ve terminal aynı şeydir. Ne var ki, yükte uzmanlaşmaya gidildiğinde (yani, limanın salt bir yük veya yük grubuyla haşır neşir olması halinde) liman yerini terminallere bırakır. Terminaller zinciri de limanı oluşturur. Terminal, sadece belli bir yüke (veya yük grubuna) hizmet veren ve bu tür yüklerin elleçlenmesinde uzman liman ünitesidir. Kömür terminali, tahıl terminali, yolcu terminali, konteyner terminali gibi.
Uluslararası ticaretin bir parçası olan limanlar taşımacılıktaki gelişmeleri izlemek durumundadır. Taşımacılıktaki gelişmelerse “rasyonel taşıma” yönünde olmaktadır. Bu nedenle eskinin klasik liman anlayışıyla yola çıkan limanlar bazı özel liman terminallerine bünyelerinde yer vermek durumunda kalmaktadır.
2. Liman Üniteleri
Bir limanın liman olabilmesi yapısal bütünlüğünün sağlanması gerekir. Yapısal bütünlük de liman üniteleriyle sağlanır. Limanın temel üniteleri de:
- Yanaşma yerleri (rıhtım, jöte, mol, iskele vb.)
- Depolama tesisleri (sundurma antrepo, açık alan vb.)
- Mekanizasyon (vinç, forklift, treyler vb yükleme/ boşaltma ve aktarma araçları)
- işgücü,
- Hinterlant ulaşımı,
- Yönetim tarzı’dır.
Limanın deniz taşıtlarıyla yüz-yüze geldiği ünite, yanaşma yeridir. Yanaşma yeri rıhtım, jöte, mol, iskele gibi değişik gemi yanaşma yapılarında bütünleşir. Yanaşma yerinde gemi limanla buluşur. Bu buluşmayla liman hizmetinde ilk adım atılmış olmaktadır. Yanaşma yerindeki üretim aktarma hizmeti şeklindedir. Yük ya gemiye yüklenir; ya da gemiden boşaltılır. Rıhtımla depolama tesisleri arasında kalan bölge rıhtım üstü (apron) olarak adlandırılır. Apron, gemide elleçlenen yükün ambarlama tesislerine aktarıldığı ara bölgedir. Depolama, gemiden boşaltılan yükün alıcısına, yüklenecek yükün gemiye teslim edilmesine kadar liman bünyesinde saklanmasına /korunmasına yönelik verilen hizmettir. Yükün atmosfer ve iklim koşullarından etkilenme derecesine bağlı olarak açık depolama, kapalı depolama ya da soğuk depolama şekillerinden biri olabilmektedir.
Liman depolama kapasitesi çokluk yanaşma yerinin uzunluğuyla yakından ilişkilidir. Yanaşma yeri ne kadar uzunsa o kadar çok sayıda gemiye hizmet verilecek demektir. Bu da beraberinde uyumlu depolama kapasitesi gereksemesi ortaya çıkarır. Bir limanda yük depolaması yük gruplarına göre yapılır. Kırkambar yükleri de denen parça eşya için çokluk kapalı depolama gerekirken konteynerlı yükler için açık depolama esastır. Depolama üniteleri içinde aktarma araçlarının manevra sahası, hinterlant araçlarının manevra sahası, yüklü ve boş konteynerlerin depolanma alanları , konteynerlerin doldurulma ve boşaltılma alanları gibi bölümler yer alır.
Limana gelen veya limandan çekilen yükler değişik ulaşım sistemleriyle alıcısına veya limana ulaştırılır. Karayolu, demiryolu, nehir/kanal taşımacılığı, boru yolu liman-hinterlant ulaşımında kullanılan ulaşım sistemlerinin örnekleridir.
Liman yükleme, boşaltma aktarma, depolama, doğrudan teslim (supalan) gibi yükle ilgili işlemlerle haşır-neşir olur. Işın özenle seri biçimde yürütülebilmesi eğitimli, koordineli çalışan liman işgücüyle sağlanır. Limanın insan gücü idari, teknik kadrolarla liman postalarından oluşur. Ayrıca, otonom limanlarda yükleme boşaltma işiyle uğraşan stevedor firmaları da bulunur. Bunlar yanaşma yerlerini liman yönetiminden kiralayarak müşterilerine (yük sahiplerine) elleçleme hizmeti sunar. Çoklu konvansiyonel limanlarda var olan stevedorluk hizmetleri günümüzde konteyner taşımacılığının yaygınlaşmasıyla birlikte yerini terminal operatörüne bırakmıştır.
3. Limanda Verimliliği Etkileyen Unsurlar
Verimlilik en basit tanımla, girdilerle çıktılar arasındaki orandır. Liman hizmetleri açısından bu, birim zaman içinde (yıllık dönemde) limanın beher rıhtım-metresi için yapılan toplam yükleme ve boşaltma miktarı anlamındadır. Örneğin, bir limanda 1000 metrelik yanaşma yeri varsa ve burada yılda 10.000 ton yükleme ve boşaltma yapılmışsa, hizmetteki verim 10 ton/yıldır Bu miktar yıllık 12.000 tona çıkartılmışsa limanın verimliliğinde %20 artış söz konusu demektir.
Limanda verimliliği etkileyen unsurlar, doğrudan hizmet üretimiyle ilişkili olanlardır. Yanaşma yeri, uzunluğu, aktarma araçlarının kapasitesi ve sayısı, depolama tesislerinin alanı, hizmeti yürüten liman postasının sayısı, limana uğrayan gemi sayısı, vardiya sayısı gibi.
Kaynakça
- AKTEN, N. (1992) Liman Planlaması; Liman üniteleriyle kapasite arasındaki ilişki ve elleçleme maliyetinin hesaplanması, Yüksek Lisans tezi. İÜ İşletme Fakültesi işletme İktisadi Enstitüsü, s20-23
- AKTEN, N (1997) Marmara için ideal liman yeri, İzmit, Alesta s 19•21, İstanbul Temmuz 1997
- AKTEN, N .(1991) 2000’li Yıllarda Türk Limancılık Stratejisi, Denizatı, s.17-21, İstanbul Kasım 1991
- AKTEN. N, (1999) Avrupa Birliği gerekleri karşısında Türk Denizciliğinin bugünü ve yarını, Ankara, Kasım 1999, 10s
Ayşe Vildan Tezman