Lojistik bilindiği üzere bir ürünü veya hizmeti üreticiden nihai tüketiciye ulaştırıncaya kadar ki süreçler ve tedarik zinciri içindeki faaliyetlerin tümünü kapsayan bir iş bütünüdür.
Tersine Lojistik ise üreticinin yeniden üretim, imha etme, geri kazanımı gibi faaliyetlerde bulunabilmesi için tüketim ve/veya nihai noktasından gönderilen ürün ve/veya parçaların kabul edilme sürecidir. Yeniden tasarlanmış bir tedarik zinciri olarak içerisinde yeniden üretim, geri kazanım, yok etme ve etkin kaynak kullanımı gibi faaliyetleri yönetir. Bu zincir içerisinde yapılması gereken temel adımlar;
Kabul – Geri Alım – Gözden Geçirme – Yenileme – Nakil olarak sınıflandırılır.
Tersine Lojistik faaliyetlerinin uygulanmasında Ekonomik, Ekolojik ve Yasal Düzenlemeler olarak üç ana sebep vardır. Üretilen ürünün yeniden kullanımı ve üretime koyulması ekonomik olunmayı, çevre dostu üretim ve atıkların çevreye atılmaması ekoloji faktörünü, yasalar gereği ürünlerin geri toplanması – değerlendirilmesi ve uygun olarak üretilmesi ve/veya yok edilmesi ise kanunlar gereği tersine lojistiğin temel sebeplerini kısaca açıklar.
İleri ve tersine lojistik arasında başlıca farklılıklar vardır. İleri yönlü lojistikte ürün tedarikçi veya satıcıdan müşteriye doğru bir yön izler. Üretim biriminden birçok dağıtım noktasına sevki gerçekleştirilir yani “tekten çoğa” taşıma söz konusudur. Tersine lojistikte ise “çoktan teke” yani birçok merkezden tek bir merkeze nakil söz konusudur. Paketleme stilleri bile farklılık gösterir ileri lojistikte düzgün bir paketleme yapılırken, tersine lojistikte paketleme ve ambalajlamalar düzensizdir. Rota optimizasyon bilgileri ve lojistik hattı, taşıma şekilleri, stok yönetimi, navlun ücret tarifesi gibi bir çok bilgi tersine lojistikte standart olmadığı için ve bilgi akışının kolay olmamasından dolayı tersine lojistikte maliyetler yüksektir. Bir konuya açıklık getirmek gerekirse tersine lojistikte maliyetler baz alındığı taktirde stok bulundurma maliyeti ileri lojistikten daha düşük iken nakliye, toplama ve istifleme maliyetleri ölçek ekonomisi dikkate alındığında doğal olarak daha yüksek olmaktadır. Maliyet kalemlerine baktığımızda Tersine lojistikte nakliye ücreti, eskime, toplama ve kalite tanımlama gibi faktörler yüksek maliyet iken stok bulundurma, kayıp gibi faktörlerin maliyeti daha düşüktür. Yenileme ve yeniden paketleme ileri lojistik için yoktur lakin tersine lojistik için çok önemlidir.
İşletmelerin Tersine Lojistik hizmeti vermesinin birçok nedeni vardır. Bu nedenler genellikle kâr arttırma, değer geri kazanımı, müşteri ilişkilerini geliştirme ve çevresel sorumlulukları yerine getirme olarak sınıflandırılır. Üretim esnasında ürüne, parçaya ve malzemelere katılan katma değer hizmeti tersine lojistik ile tedarik zinciri içerisine yeniden döner ve değerlendirilir. Aksi durumda ürün yok edilecek ve bir tasarruf sağlanamayacaktı. Tersine lojistik ile değer kazanımı sağlanacaktır. Ürün ve katma değer geri kazanımıyla parça ve/veya malzemeler yeniden değerlendirilir. Bu ürünlerin tekrardan üretilmesinde katlanacak maliyetlerden (hammadde, işçilik, enerji vb.) tasarruf sağlanarak kar artışı sağlanır. Bu hizmeti veren şirketler satış sonrası destek hizmetinde iyileştirme, ürün garantisi verebilme ve benzeri ilişkilerle kendilerini geliştirme zorunluluğundadır. Benzer şekilde ürün geri alma, değerlendirme ve geri kazanım konularında müşteri imajı açısından çok önemli bir avantaja sahip olurlar. “Çevreci İşletme” parolasının işletmeye yerleştirilmesine yardımcı olur. Bu sayede yasaların belirlemiş olduğu atık geri dönüşümü, zararlı madde yönetimi ve ürün paketlenmesine dair kurallar yerine getirilmiş olur. Özellikle AB ve ABD ülkelerinde yürürlükte olan yasalar gereği tersine lojistik hizmeti önem kazanmıştır. Ülkemiz adına en güzel örnek Efes Pilsen ve Cam Şişe süt hizmetleridir. Efes Pilsen satmış olduğu cam şişe ürünleri depozito karşılığında geri toplanması ile cam şişelerin tekrardan üretime sunulmasını sağlıyor. Cam ürünlerin doğada kirlilik yaratmasını önlüyor ve depozito karşılığında verilen cüz’i ücretler (0.25 kuruş gibi) ile müşteri memnuniyetini sağlıyorlar. Sokaklarda, parklarda veya çöp dışında herhangi bir yerde üzerinde Efes Pilsen amblemi bulunan şişelerin bulunması marka imajını zedeler iken tersine lojistik ile bu durumun önüne geçilmiş olunur.
Bahsettiğimiz dönüşüm ve değerlendirilme hizmetleri esasen çok yeni bir kavram değildir. Sadece küresel çerçevede önemi 20. Yüzyıl içerisinde daha çok ön plana çıkmıştır. Avrupa’da elektrik-elektronik ürünlerin ve otomobil ürünlerinin toplanması sorumluluğu üreticilere verilmiştir. AB Atık Yasası çıkması ile geri kazanım oranının %75’e ve yeniden kullanım oranının da %65’e çıkması dikkat çekmiştir. ABD’de ise cam ürünlerinin %20’si, kâğıt ürünlerinin %30’u ve alüminyum ürünlerin %61’i geri dönüştürülürken; araba ve kamyonların %95’i geri dönüşüme girmektedir. Bu araçların %75’i yeniden kullanıma kazandırılır. Tersine lojistik, otomotiv endüstrisi gibi, çelik, elektronik, bilgisayar, kimya, ilaç, çevrimiçi satış, katalog satış, iş makineleri ve tıbbi araçları da içeren birçok endüstride ve pazarda geçerlidir. Tersine lojistik uygulayan büyük firmalar arasında BMW, Delphi, DuPont, General Motors, HP, Xerox, Canon, IBM, Ford, Phillips gibi birçok işletme sayılabilir. Ayrıca belirtmek isterim ki BMW’nin 21. Yüzyıl stratejilerinden birisi tamamıyla geri kazanılabilir araçlar tasarlamaktır. Geri dönüşümün maliyetleri düşürme konusunda etkisini en aktif şekilde kullanmaya çalışan BMW stratejilerini hayata geçirmek için çalışıyor.
Kapalı Çevrimli Tedarik Zinciri, Yeşil Lojistik veya Tersine lojistik, kavram veya amaçlar açısından yakın terimler olduklarından, birbirleri yerine kullanılmaktadırlar. Yeşil lojistik, en temelde çevreye uyumlu, verimli taşıma ve dağıtım sistemlerinin oluşturulması, ambalaj ve atıkların azaltılması, katı atıkların imhası, tehlikeli atıkların imhası, emisyon ve gürültü kontrolü, lojistik faaliyetlerinde enerji kullanımının azaltılması, malzeme kullanımının azaltılması gibi faaliyetleri içerir. Dolayısıyla bu uygulamalar yeniden kullanılabilir paketleme, ürünlerin geri dönüşümü ve yeniden üretimi gibi konularda ortak alanlara sahiptirler. Bu bağlamda terimler aynı amaç uğrunda kullanılmaktadır.
Tersine Lojistik tedarik zinciri yönetimi için oldukça önemli ve güç bir hizmettir lakin yerine getiren bu güçlükleri aşan şirketler maliyetlerde yaşanan düşüşler ayrıca kâr oranlarında bir yükselişten dolayı hizmeti hız kesmeden devam ettirmektedir.
Yusuf CAN
İstanbul Üniversitesi Lojistik Kulübü
Denetim Kurulu Başkanı